U susret Alteranative film/video festivalu

KINO KAMERA U RUKAMA ALTERNATIVACA

Akademski filmski centar (AFC) Doma kulture „Studentski grad“ jedna je od retkih institucija u nas koja se kontinuirano bavi realizacijom, promocijom i arhiviranjem alternativnog filma i videa. Najpre kroz redovnu produkciju centra, zatim izdavačku delatnost (svaki „festival“ pratila je publikacija, namenski struktuirana zavisno od teme istraživačkog foruma/okruglog stola, kao i monografska izdanja Čisti film & Dragiša Krstić, film, igra, eksperiment – Miroslava B. Petrovića, Fi fenomen – Petra Dositeja Aranđelovića…), a zasebno kroz Arhiv alternativnog filma i, najzad, apostrofirane smotre koja se održava svake godine, početkom decembra.

Sledeći tradiciju negovanja alternativnog filma, začetu u nekadašnjem Akademskom kino klubu, Dom kulture deo aktivnosti usmerava i u ostvarenje jednog od značajnijih kulturnih projekata – rada Arhiva alternativnog filma , od nedavno Arhiv medija! Zahvaljujući Arhivu, koji prikuplja i čuva (naj)značajna alternativna ostvarenja, danas možemo donekle, ukratko, da (re)definišemo neke od osnovnih pravaca razvoja srpske filmske alternative.

Stvaraoci okupljeni oko Akademskog kino kluba (AKK) i Kino kluba „Beograd“ još od osnivanja, od kraja pedesetih godina prošlog veka, razbijali su ustaljene tabue i nudili (nam) na uvid kratka celuloidna ostvarenja posve interesantne otvorene strukture i provokativnog sadržaja – snimljena na tzv. amaterskim „uzanim formatima“ (normal 8 mm, super 8 mm i 16 mm).

Naime, filmska umetnost je bila izgubljena u vremenu poratne ideološke (agitpropske) apologetike. Zato je bilo (preko) potrebno da se ponovo osvoji  razgrađivanjem etabiliranih montažnih principa, pre svega nemog filma, dok su maksimalno korišćene stilske figure, ponajviše simboli, koji su reprezentovali smisao celog celuloidnog projekta. Simbolizacija filmskog diskursa u kratkim filmovima je maltene frojdovski fundirana kao elemenat za posredno prikazivanje potisnutog i psihopatologije svakodnevnog života.

Česta fetišizacija simboličkih diskursa, proistekla iz filmske reprezentacije većine neprofesionalnih filmova, snažno je delovala – zahvaljujući mehanizmima poricanja, pomeranja i supstitucije elemeneta polisemičkog značenja. Imajući u vidu kontekst vremena, prve kratke celuloidne etide Živojina Pavlovića (Lavirint  i Triptih o materiji i smrti), Vojislava Kokana Rakonjca (Bela maramica, Kiša i ljubav, Snovi na vetru, Zid…), Dušana Makavejeva (Pečat, Antonijevo razbijeno ogledalo i Spomenicima ne treba verovati), Aleksandra Petkovića (Vrteška…), Dragoljuba Ivkova (Volite se ljudi, Kula…), Ivana Martinca (bgd –faza, mislimo pre svega na njegovu trilogiju – Suncokreti i flm Rondo), Divne Jovanović (Libera, Rok…), Petra Blagojevića (Giro, giro, Sumrak, Odjek…), Save Trifkovića (Ruke ljubičastih daljina…), Adama Mitića (Ekstaza) itd, možemo shvatiti i kao relativno podsticajne mito-poetične eksperimente nastale na tradiciji prve i druge (filmske) avangarde, jer su realizovani sredinom prošlog veka kada su se mnoge manje-više relevantne činjenice u društvu/kulturi počele radikalno da se menjaju, kada je došlo, do sukoba između tzv. tradicionalista i modernista.

Pioniri „beogradske škole amaterskog filma“, (naj)veću pažnju posvećuju montaži, pa su „ravni i doslovni simbolički kodovi ustupili mesto složenijim strategijama oblika“. U tom smeru su se razvijali „pustolovni filmovi, zasnovani na psihodrami“, koji su se odlikovali anarhičnom osećajnošću, humorom i seksualnim fantazijama. Paralelno javlja se trend razvoja lirskih filmova, a inugirisana je i metoda čistog filma, zahvaljujući kojoj je celo vidno polje postalo subjekt filma, dok je glumac bio delimično ili totalno isključen iz projekta!

Rečju, projekti su se izdvajali iz konteksta opšteg sineastičkog populizma i društveno-političkog utilitarizma, a ubrzo, u prvoj polovini 60-ih, dolazi do smene generacija, ne samo u Srbiji nego na prostoru bivše „zajedničke države“. „Amatersku“ scenu napuštaju, pored ostalih, Dušan Makavejev, Živojin Pavlović, Kokan Rakonjac, Marko Babac, Arsa Milošević, Aleksandar Petković, Dragoslav Lazić…, a već etabliran Festival amaterskog filma u Puli promoviše autore čiji će značaj ulaska u svet filma tek biti potvrđen, i to – Srđana Karanovića, Karpa Aćimovića, Rajka Grlića, Ivana Rakidžića, Želimira Žilnika, Lordana Zafranovića, Ivana Martinca, Vladimira Peteka i mnoge druge.

„Amaterski film u zemlji u svojim vrhunskim trenucima egzistirao je ne pored, ne iza – nego uprkos i kontra profesionalnom filmu. Mogao je to iz dva razloga: jer je nasuprot sebi imao jednu, do juče mediokritetsku profesionalnu kinematografiju čiji rezultati u većini slučajeva nisu mogli biti nikakav stvaralački podstrek i uzor i, jer se rađao i egzistirao po zakonima prirodnog bujanja vrednosti pa se, nemajući priliku da se u okvirima uskih amaterskih relacija ogleda, stavljao obično – preko puta profesionalizmu“ – beleži u to vreme Emilija Bogdanović u časopisu Gledišta.

Koliko je taj inicijalni sineastički pokret bio jak, koliko je dejstvo „beogradske škole amaterskog filma“ bilo široko, pokazalo je vreme, jer pojedini autori nisu ni kao profesionalci napustili prenapregnute ritualne diskurse, proširene metafore revalorizovanog i moderno koncipiranog nadrealizma prve srpske i eks-YU sineastičke alternative ili ako hoćete – „amaterskog filma“.

Živojin Pavlović u Dnevnicima pomalo sarkastično primećuje kako Kokan Rakonjac i Lordan Zafranović „nikad nisu izašli iz onih unutrašnjih odrednica koje je amaterski film uvek sa sobom nosio. To je bila prividna neograničenost i sloboda, no ona smešta autora u privatni film.“ Ali ni ta činjenica nije bila zanemarljiva. Ako ništa drugo, kino-klubovi su predstavljali male filmske škole u teškim vremenima – na prelazu pete u šestu deceniju prošlog veka. U njima su mladi autori i filmofili savladavali osnove zanatsko-tehničkih karakteristika medija, razgovarali/gledali/raspravljali o kultnim ostvarenjima klasika filma…, a u njima su snimljena neka od najznačajnijih dela naše kinematografije.

Većina autora iz KK Beograd – Kokan Rakonjac, Aleksandar Petković, Divna Jovanović, Marko Babac, Dragoljub Ivkov…i dr, istina, okreće se igranom filmu, ali su zadržali tragalački duh i borili se protiv ustaljenih konvencija profesionalnog filma na šta ukazuje i tadašnja mlada, poletna  kritika. Ona, na primer, film Izdajnik Kokana Rakonjca, snimljenog u produkciji KK Beograd, neoficijelno proglašava za najbolje ostvarenje prikazano na pulskom Festivalu 1964, dok mnogi mladi kritičari žale što je ostao bez nagrade i poslužio „sitnim piskaralima da izliju žuč protiv jednog alternativnog fenomena koji se ponovo suprotstavio vladajućim konvencijama“.

Tu je začet diskurs prvih alternativnih filmova („kovanica“ Jovana Joce Jovanovića, večiti alternativac i „najzabranjeniji reditelj u Titovoj Jugoslaviji”) koji su se slobodno razvijali bez ideoloških stega. Oslanjali su se na kreativni, jezički potencijal medija i apostrofirani stvaraoci načinili su prve, vrlo značajane iskorake te tako prethodili drugoj generaciji altrenativnih sineasta koja je stvarala sedamdesetih i početkom osamdesetih godina.

Trasirali su put drugom cikličnom stadijumu razvoja beogradske alternative: stadijumu istraživanja, ili što bi rekli enformelisti – „prvoj fazi formalizovanja neformalizovanog“ filmskog supstrata.

Novi, mladi autori sve podvrgavaju sažimanju i destruktivnoj kritici postajući svesni da umetničko delo, pa i film, nije više (strogo) formulisan – kao autonomni audio-slikovni oblik, već može da posluži i kao podloga unutar koje mogu da se odvijaju i inicijalne „operacije“ i eksperimentalne intervencije. U isto vreme, pridružćuju im se i stvaraoci iz KK „8“ (Dragiša Krstić, Biljana Belić, Slobodan Mičić…), kao i AFK Doma omladine (Ivan Kaljević, pre svega) koje, isto tako, nije interesovala samo suva sineastička praksa, već i problemi teorije i umetničke refleksije pa su kroz kratke filmove počeli da postavljaju pitanja odnosa između same ideja, čina snimanja i realizovanog projekta.

Za razliku od čvrstog jezgra koja su razvijali npr. Nišlije (koncept igranog, amatersko-diletantskog filma), Novosađane („žanrovska“ isključivost dokumentarnog), Zaječarci (komedije, kakve li zablude!?)… autore, pak, okupljene u Akademskom filmskom centru krasio je pluralizam izraza, potencirani subjektivizam; posebna vrsta urbane ekspresije koja je uvek bila pomerena, skrajnuta, za nijansu žešća i radikalnija od one koju su početkom šezdesetih godina prošlog veka u AKK-u, na primer, (po)najviše negovali: Tomislav Gotovac (Pravac/Stevens – Duke, Kružnica /Jutkevič – Basie i Plavi jahač / Godard – Blackie), Živojin Pavlović (Voz # 6815), Dragoslav Lazić (Dim i voda, Trasa….), Milorad Jakšić Fanđo (Romanca, Minut manje od večnosti…), Predrag Čonkić (Igranka, Tvist, Trenutak igre…)… ili nešto kasnije/sredinom 60-ih: Milan Jelić (Pas, Ubrzanje…), Nemanja Budisavljević (SOS, Pisces, Noć…) itd.

Beogradskim „akademcima“ je posredno, bliska bila teorija dugo dominirajućeg profiliranog pojma konceptualne umetnosti (uticaj čuvenih likovnih Aprilskih susreta priređivanih pod krovom Studentskog kulturnog centra!) koji je, istina, zbog prekomerne primene i nepreciznih aplikacija često bio iskorišćavan kao zajednički imenitelj skoro svih karakterističnih prodora u umetnosti šezdesetih. Ono što se ranije nazivalo školom ili senzibilitetom 60-ih, za beogradske autore sada predstavlja zbir individualnih opredeljenja. Svet je izašao iz ludih šezdesetih i ušao u relativno otrežnjavajuće sedamdesete razlomljen i razmrvljen, dok se u prvom planu promovišu ličnosti stvaralaca koji alternativni kredo baziraju na reduciranju materijalnosti (primarne) forme, što je vidljivo u filmovima alternativaca okupljenih u Akademskog kino kluba (Zoran Popović, Milenko Jovanović, Miodrag Tarana, Dragiša Krstić, Radoslav Vladić, Nikola Đurić, Ivko Šešić, Miodrag Miša Milošević, Predrag Bambić, Miroslav Bata Petrović, Ivan Obrenov, Bojan Jovanović, Zorica Kijevčanin…) koji 1971. godine menja ime (i prezime) i postaje centar alternativnog filma – AFC Doma kulture „Studentski grad“!

U permanentnoj stvaralačkoj akciji, beogradski alternativci su težili, i teže (?!), stalnim promenama ponašanja i delovanja, vrsti sineastičkog aktivizma, nasuprot stereotipnim, represivnim zahtevima za što koegzistentnim i stabilnim održavanjem kinematografskog status quoa. Njihov rad, njihov opus karakterišu pokušaji zasnivanja nove umetničke/sineastičke prakse i ujedno stvaranja otpora prema dominantnoj ulozi tržišta, bioskopa, televizije, festivala (u to vreme niko nije ni pomišljao da alternativni/neprofesionalni film, realizovan čak i na formatu – 16 mm, prijavi/prikaže na Festivalu “kratkog metra” u Beogradu). Jer, nekada (ali i danas bi trebalo)  alternativno stvaralaštvo imalo je manifestan, rekli bi smo – tragalački, “privremen”, nekonzistentan i samim tim – nekomercijalan status. Zato slobodno možemo smatrati alternativne filmove kao vrstu očuvane gerile koja je delovala unutar postojeće kinematografije i vladajućeg kulturnog mehanizma, odnosno establišmenta.

Iako je i ranije ukazivano na vrednosti našeg alternativnog filma, dosadašnja društvena briga za očuvanje njegovog postojećeg fonda nije bila i usaglašena sa njegovim celokupnim umetničkim, estetskim i kulturnim značajem. Stvaran uglavnom sredstvima i entuzijazmom zaljubljenika, naš alternativni film je ostao u potpunosti prepušten svojim stvaraocima – amaterima i kino klubovima. Umetnički i proizvodno alternativan u odnosu na vladajući kod profesinalne produkcije, ova “vrsta” stvaralaštva/ filma do sada je bila marginalizovana i od   postojećih ustanova zaduženih  za (o)čuvanje naše celuloidne baštine. Zato je i osnivanje Arhiva alternativnog filma, predstavlja, u izvesnom smislu, idejnu sintezu dosadašnjeg rada Akadmeskog filmskog centra, pa i Doma kulture „Studentski grad“, sagledanog kroz intenzivno negovanje filmskog stvaralaštva i aktivnost na planu kritičke revalorizacije i teorijskog (re)definisanja ove vrste potisnute filmske produkcije.