Review
Vreme uglavnom pokaže da je bolje nekada istrajati na umetničkom transponovanju ideja i motiva koji vas se lično tiču, pa makar finalni proizvod naišao na slab odjek u javnosti i koštao vas stabilnosti u karijeri. To je, recimo, slučaj sa filmom Elije Kazana ARANŽMAN. Ako ništa drugo izbacili ste na jedan plemenit način stvari koje su vas frustrirale. A umetnost, i to ona najbolja, najčešće i dolazi iz frustracije.
To je bilo drugo Kazanovo ostvarenja, nakon hvaljenog filma AMERIKA, AMERIKA (1963), koje je imalo duboko ličnu notu, i u koje je autor utkao dosta biografskih detalja, pogotovo njegova iskustva sa vlastitim ženama. Kazan je prvo napisao roman, koji je izašao 1967, a zatim ga preneo na veliki ekran. Bilo je to vreme kada su značajni američki reditelji stizali i da zaplove u književne vode, sa gotovo poslovičnom logikom da u svoju fikcionalnu prozu udenu mnoga vlastita iskustva i poslovni milje u kome se kreću. Tako se, na primer, i Ričard Bruks predstavio romanom “Producent”, a pre njega i sa “The Brick Foxhole”.
Međutim, tajming za izlazak ARANŽMANA je bio užasan, jer se osećalo kako nadiru revolucionarni novoholivudski vetrovi, sa nabrijanim filmskim derištima koja su pod paskom Rodžera Kormana i drugih kompanija nezavisne politike nagrizali mastodontski studijski sistem i otpisivali stare lisce. Osim toga, kada je sam Kazan u pitanju, još su se Holivudom vukli repovi njegove denuncijantske prošlosti jer mnogi tvrde da je upravo on bio jedan od vodećih potkazivača svojih kolega u vreme Makartijevog lova na veštice, to jest stvaraoce koji su vlastima bile sumnjive zbog navodnog služenja komunističkim idejama.
Ali, na stranu sve, ARANŽMAN je rasna drama o čoveku kome je došlo do grla (kasnije će Srđan Karanović u filmu MIRIS POLJSKOG CVEĆA analizirati lik glumca koga igra Ljuba Tadić u sličnim duševnim i psihološkim okolnostima prezasićenja naopakim društvenim i porodičnim okruženjem), i koji je izgubio sebe u ćorsokacima emotivnog zasićenja suprugom (Debora Ker kao Florens) koja ga još uvek voli ali i guši tom svojom odanošću. Pritisak na poslu, gde radi Edi Anderson (Kirk Daglas) kao čovek koji uspešno razvija strategije invazivnog marketinga za duvansku kompaniju. Iz poslovnog okruženja stiže novi emotivni i seksualni izazov u vidu koleginice Gven, sa kojom provodi neke čarobne trenutke, ali je ona isto snažna individua koja takođe od glavnog junaka traži prilagođavanje i novo kaljenje, još jedno preobraćenje. Duboke tragove Edijevog sloma Kazan traži u junakovom detinjstvu (otac ga zove Evangelos, jer mu je to pravo ime), i u tom odnosu između Kirka Daglasa i Ričarda Buna (Sem), koji apostrofira grčke korene te porodice, očevu krutost i tvrdoglavost, guranje vlastite žene i dece u inferioran položaj kojim dominira i patrijarhalno rukovodi sa faraonskih visina, opsednut svojim američkim snom, bankarskim kontom i svakodnevnim hedonizmom, izgleda da leže uzroci kraha junaka ove porodične hronike.
Bilo da je gledamo kao kompleksnu analizu ljubavnog trougla, gde bi muškarac u centru da štrpne od mlade ljubavnice ono najbolje za obnovu krvi i mačistističkog samopouzdanja, ali i da se, kao u rezervni položaj, vrati u stabilnost i spokojnu sigurnost koje mu nudi supruga, ili kao krik protiv sagorevanja individue koja krši svaki vlastiti moralni princip radi nemilosrdnog korporacijskog buma u srcu kapitalizma, ova priča gađa snažno i precizno. Mana joj je što je Kazan u zanosu nastojao da što više prenese iz romana, pa nam repetitivno pokazuje neke već jasne i razvijene odnose (Daglas-Ker, Daglas-Danavej, Daglas-Bun) u samo delimično izmenjenim varijantama, pa je odsustvo ekonomičnosti u režiji jedino nešto krupnije što bi mu se moglo zameriti.
S druge strane, ARANŽMAN je jedan od retkih filmova koji u središtu ima psihički i duševno narušenog muškog protagonistu, koji ne zna kako da se izbori sa privatnim i poslovnim paklom, licemerjem svih koji se kao žrtvuju umesto njega i za njega, a generalno se iza svega krije sebičnost i strah za vlastite interese. U isto doba, u drugoj polovini 60-ih i početkom 70-ih, o ženama narušene psihe i čitav niz drama koje su donosile En Benkroft, Elizabet Tejlor, Tjuzdej Veld, Sendi Denis, Suzan Jork… Kazan je zaista efektan i čak inovativan u dočaravanju stanja svog junaka, kroz montažne intervencije sa blic sećanjima i prikazanjima, kroz uvodnu samoubilačku sekvencu kada se u svesno fatalnoj i prkosnoj vožnji zabija svojim automobilom pod točkove šlepera, kroz otpor koji junak pruža okruženju tako što je zaćutao ili kroz eksplozije gneva.
Iako to kritika nije u prvi mah tako videla, Daglas je impresivan u koži junaka čiji se život raspada, ali posebno bi trebalo istaći angažman Fej Danavej, koja je posle ustoličenja u zvezdu kroz niz komercijalnih uspeha gde je njena lepa pojava bila dovoljna, prvi put pred jednim zaista kompleksnim izazovom, sa izvanrednom ekspresivnošću dočarava ljubavnicu Gven. Njena duša je prepuna skrivenih i otvorenih rana, a ona je spremna da se, u kalu svojih razočaranja, prepusti bilo kome. Na visini standarda su veterani Debora Ker i Ričard Bun.
Kao delo od istorijskog umetničkog značaja, ARANŽMAN je 2017. prikazivan u Muzeju moderne umetnosti (MoMA) u Njujorku.
About the Author
More articles by Goran Jovanović »
