The Enigma of Kaspar Hauser (1974)

Jeder für sich und Gott gegen alle

Jeder für sich und Gott gegen alle, na našim prostorima poznatiji pod imenom Tajna Kaspara Hausera, zanimljiv je fragment u bogatoj arhivi filmskih ostvarenja Wernera Herzoga Stipetića. Herzog kao jedan od nosioca novog njemačkog filma, u prvoj polovini sedamdesetih godina prošlog stoljeća većinom je bio okupiran širokim rasponom dokumentaraca, čija tematika varira od humanističkog promatranja ljudskog invaliditeta u Hendikepirana budućnost? do poetskog portretiranja ski skakača u Velikoj ekstazi drvorezbara Štajnera. Igrane izuzetke može predstavljati Aguirre, gnjev božiji, Herzogovo propitivanja kolonijalnog ludila unutar egomanijakalnog procjepa Klausa Kinskog, te bizarna priča o pobuni patuljaka i novostečenom prokletstvu slobode u I patuljci počinju mali. Svatko za sebe i Bog protiv svih također odlikuje dominantna igrana forma, međutim njegova ezoteracija dokumentaristike, u smislu njene reverzibilne postavke, koja se integriše u igranu formu, te ujedno postaje temelj iz koje se razvijaju dominantne filmske poetike, vjerovatno je njegov najintrigantniji element.

Iako na prvi pogled postavljen unutar žanrovskog raspona biografske drame smještene u okvire Njemačke konfederacije 19. stoljeća, Jeder für sich und Gott gegen alle u srži zapravo ima tek naznake pomenutih žanrovskih obrazaca. Njegov šturi biografski tekstualni uvod, zapravo je prilično dubiozan, a sam film ga ubrzo prekrši u svojoj vizuelnoj interpretacija mogućih dešavanja. Slučaj Kaspara Hausera, iako na rubu historiografskih istraživanja, vremenom je dobio svojevrsni oreol neriješene misterije isprepletene nizom teorija o porijeklu, životu i smrti zagonetnog momka koji se pojavio na ulicama Nürnberg 26. maja 1828 godine. Herzogovo bavljenje historijskom materijom slučaja Hauser je površno i selektirano, i sam film zapravo pokušava pretpostaviti filmsku izdvojenost samoj historijskog problematici. Ta fikcionalna preokupacija koja nadvlađuje stvarnost jedan je od filmskih krakova kojim se Svatko za sebe i Bog protiv svih služi kako bi izvršio simbolični napad protiv tragikomedije koja sebe naziva realnošću.

Svatko za sebe i Bog protiv svih u svojoj dominantnoj osnovi nije dramski film. Njegovo osnovno narativno ustrojstvo zapravo leži u suptilnom vidu subverzivne komedije, koja često kroz dijaloška poigravanja i vještu manipulaciju riječima stvara, prilično neuobičajen, labirint glasova, u kojem se ostvaruje polifoničnost verbalne melodije. Ovaj vid filmske komunikacije je zapravo efektno iskorišten kako bi se na jednom fundamentalnom nivou izvršio obračun sa tradicionalno podrazumijevajućim društvenim tendencijama. Komunikacijski šum koji vlada između Kaspara Hausera i integrisanih društvenih elemenata, mnogo više govore o samim gravitacionim fragmentima koji opkoljuju jednog neprilagođenog, nego li što propituju tog neprilagođenog kao pretpostavljeni socijalni eksperiment. Tako Kaspar Hauser nakon početnog entuzijazma i iščuđavanja kojem mu društveni model projektira, ubrzo postaje misterija neprihvatljivog, kojeg same silnice porijekla tjeraju u nestanak i zlokobnu pojavnost melanholije u zraku.

S toga je originalni njemački naslov ovog filma mnogo efektniji od onog internacionalnog, jer Kaspar Hauzer je primarno film koji kroz suptilno komično tkanje propituje ljude oko Kaspara Hausera, dok sam Hauser postaje specifična vrsta svedenog ogledala koja u svojim rukama sadrži simbolički okidač prema kojem se društvo premjerava. Da bi Hauser funkcionisao kao fragilni detonator lingvističke specifičnosti, bilo je potrebno svedeno napisati njegov dijalog i imati glumca, koji će, gotovo na podsvjesnom nivou, tumačiti lika kojeg vodi. Svatko za sebe i Bog protiv svih je uspio u oba ova nauma. Herzog je, klinički precizno, konstruisao lika koji funkcioniše kroz svoj lingvistički i filmski udio, time tvoreći sinhronizaciju čudnovatog autsajdera čiji jezik je oslobođen društvene promašenosti. Sve ovo ne bi bilo moguće da nije brilijantne glume Bruna S. odnosno Bruno-e Schleinsteina, povremenog glumca, slikara i muzičara, koji je u lik Kaspara Hausera ušao toliko duboko, da se često čini da je prije riječ o ritualnom preuzimanju tijela, nego li uobičajenoj glumačkoj tehnici.

Jörg Schmidt-Reitwein je bio čest saradnik Herzoga u mnogim projektima, a njegov fotografski rad u Svatko za sebe i Bog protiv svih jedno je od njegovih najkompletnijih ostvarenja. Kombinirajući pastoralnu estetiku sa poetskom misterioznošću uspio je predstaviti njemačko društvo 19. stoljeća ogrezlo u predrasudama i malograđanštini na jedan svjež i neuobičajen način. Ipak, filmskoj kameri se može prigovoriti nedovoljna uklopljenost dokumentarističkih izleta sa ostatkom filmske slike. Montažnoj postavci se također mogu uputiti određene zamjerke po pitanju nedovoljnog poštivanja ritmičnosti filmske stvarnosti.. Unatoč ovm problemima jedinstvo filmske ostvarenosti nije značajnije ugroženo.

Svatko za sebe i Bog protiv svih jedan je od uspjelih Herzogovih filmova iz 70-tih. Sa svojom eksperimentalnom semantikom na polju scenarističke igre, te subverzivnom kritikom hiperlicemjerstva abrahamskog moralizma, ujedno je i uspjela satirična uobrazilja jednog marginalnog historijskog karaktera koji je postao alatka za ispitivanje društvene konciznosti.